تاریخچه خط در ایران (خط پارسی) به سه دوره پارسی باستان، پارسی میانه و پارسی نو تقسیم می شود. این دسته بندی متعلق به چهار بازه تاریخی مختلف از فرمانروایی سلسله های هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی، پیش از تعدی اعراب به ایران و تغییر خط به شیوه معاصر امروزی است. برای آشنایی با پیشینه خط در ایران پیش از اسلام و تاریخچه خط در ایران و جهان با ما همراه باشید.
آغاز تاریخچه خط در ایران و جهان از کجاست؟
تاریخچه خط در ایران و جهان دارای پیشینه ای طولانی است و قدمت آن با پارسی باستان به حدود 525 سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. پارسی میانه حدود 300 سال پیش از میلاد مسیح در بین ایرانیان رایج بود و تا 800 سال پس از آن نیز وجود داشته اما با روی کار آمدن خلفای عباسی و دولت هایی که به نوعی دست نشانده اعراب و از طایفه های وابسته به آن بودند کم کم رو به نابودی رفت. در دوره های بعد از آن خط پارسی نو به عنوان خط رایج و رسمی در کشور معرفی و ثبت شد و خط فارسی که امروزه از آن استفاده می کنیم دستاورد این تغییرات تاریخی است.
تاریخچه خط در ایران پیش از اسلام را میتوان به دو دسته، پارسی باستان و میانه تقسیم کرد. در پارسی باستان خط میخی هخامنشی و آرامی و در پارسی میانه دو خط پهلوی و اوستایی جای دارند. این چهار خط از کهن ترین خطوط ایرانی هستند.
1- خط میخی هخامنشی
آغاز خط در ایران با پیدایش تمدن آریایی و فرمانروایی پادشاهان هخامنشی متقارن است. گمانه زنی هایی در مورد اولین زمان ایجاد خط میخی و دبیره های آن وجود دارد که اکثراً بر پیدایش خط میخی در دوره داریوش هخامنشی تاکید دارند. اسم خط میخی که به پارسی باستان داده شده به دلیل شکل نوشتاری میخ مانند خطوط افقی، عمودی و مورب خاصی است که در این دست خط از آن استفاده می شود.
جالب است بدانید که نام خط میخی برگرفته از خطی است که سومریان سه هزار سال پیش از میلاد مسیح اختراع کرده بودند. اروپاییان در قرن نوزدهم میلادی به دلیل شباهت هایی که در نوع نوشتار این دو دست نوشته وجود داشت به خط پارسی باستان نیز نام خط میخی دادند. اما تعداد علامت های خط میخی هخامنشی به مراتب کمتر از خطوط مشابه دوران پیش از خود است. در خط میخی هخامنشی تنها 42 علامت وجود دارد و از چپ به راست نوشته می شود. سادگی این خط باعث شد که سریع تر از سایر دست نوشته های تاریخی رمزگشایی شود.
نگاه محققان به تاریخچه خط در ایران: محققان با بررسی آثار به جامانده از خط در ایران متوجه شدند که خط میخی هخامنشی اغلب برای نوشتن در بناها و ساختمان های باشکوه و یا سکه های دوران هخامنشی استفاده شده است. از آنجایی که نوشتن هر حرف در زبان میخی نیاز به تعداد زیادی حرکت دست داشت و اندکی دشوار بود. بنابراین از آن به عنوان خط روزانه و عمومی مردم استفاده نمی شد.
2- خط آرامی
تاریخچه خط در ایران با خط آرامی ادامه پیدا می‌کند. خط آرامی برگرفته از الفبای فنیقی بود و توسط اقوام ساکن در آسیای صغیر، مصر و قوم سامی که اهل سوریه بودند استفاده می شد. زمانی که هخامنشیان بر سرزمین های آشور، بابل، آسیای صغیر، سوریه و مصر تصرف پیدا کردند با خط و زبان آرامی آشنا شدند. اقوام سامی تاجر بودند و به دلیل ارتباط گسترده ای که با مردم عادی داشتند، به هر نقطه جدیدی که مهاجرت می کردند خط و زبان خود را رواج می دادند.
نگاه محققان به تاریخچه خط در ایران: از آنجایی که خط میخی هخامنشی برای استفاده روزمره آسان نبود، خط و زبان آرامی نه تنها در دربار هخامنشی بلکه در بین مردم و نوشتارهای روزمره جای خود را باز کرد. تا سیصد سال پیش از میلاد یعنی تا اواخر زمان حکومت هخامنشیان در ایران، خط آرامی برای نوشتن نامه ها و مکاتبات رسمی، فرمان ها و نوشته های عادی در سراسر ایران رواج داشت. به دلیل پیروزی های ایران بر مناطق بین النهرین، علاوه بر خط میخی خط دیگر پارسی باستان با نام خط آرامی در کتیبه های به جا مانده از آن دوران دیده می شود.
3- خط پهلوی
جنگ ها و کشورگشایی ها همیشه یکی از عوامل تاثیرگذار در تاریخچه خط در ایران و جهان بوده اند. زمانی که سلسله هخامنشی به دست اسکندر مقدونی نابود شد برای مدتی طولانی تنها زبان و خط یونانی در ایران رواج داشت. همچنین در کل سال های سلطنت سلسله سلوکیان (پادشاهی یونانیان در ایران) و اوایل دوران اشکانیان از انواع خط نوشتاری باستان نظیر میخی و آرامی استفاده نمی شد. جانشینی خط ایرانی پهلوی روی سکه های رایج (به جای خط یونانی) از دستاوردها و میراث دوره سلطنت بلاش یکم از پادشاهان اشکانی است. در این زمان برای اولین بار خط پهلوی که ریشه آن به خط آرامی بر می گشت در ایران شکل گرفت.
خط پهلوی از زبان های پارسی میانه است و مانند خط آرامی برای نوشتن از راست به چپ استفاده می شود. البته خط پهلوی دارای اشکال مختلفی است و میتوان آن را به چهار دسته خط پهلوی اشکانی (پارتی)، پهلوی ساسانی پیوسته (پهلوی کتابی)، پهلوی ساسانی کتیبه ای و پهلوی مسیحی اشاره کرد. این خطوط با وجود اینکه دارای ریشه های یکسانی هستند اما تفاوت های نوشتاری آن ها به اندازه ای است که به صورت جداگانه دسته بندی شده و هر یک کاربرد گوناگونی دارند.
- هر یک از نسخه های آن در تعداد حروف متفاوت است به طوری که در کامل ترین حالت 22 حرف دارد.
- وجود اختلاف بر روی صورت های نوشتاری در خط پهلوی
- وجود تفاوت در فرم نوشتاری و خواندنی حروف. مثلا حرف «ت»: به صورت «بوت» نوشته می شود ولی «بود» خوانده می شود.
- هر حرف به چند شکل مختلف خوانده می شود و اصوات گوناگونی را تولید می کند به نوعی که خواننده دچار سردرگمی می شود.
4- خط اَوستایی
موبدان زرتشتی و شاگردان آن ها برای سال های طولانی برای حفظ دستورات و تعالیم، آن را سینه به سینه نقل می کردند و خط مشخصی برای نوشتن کتاب اوستا وجود نداشت. طبق اسناد موجود در مورد تاریخچه خط در ایران و جهان، از آنجایی که خط پهلوی برای نشان دادن و انتقال مفاهیم در قالب صداهای خواندنی دچار مشکلاتی بود، دبیره یا خط اوستایی برای نوشتن کتاب مقدس اوستا ایجاد شد. خط اوستایی برگرفته از خط پهلوی کتابی است. برخی از ویژگی های الفبای اوستایی عبارت است از:
- خط و الفبای اوستایی مانند خط پارسی میانه (پهلوی) از راست به چپ نوشته می شود.
- دارای 44 علامت است.
- علامت ها به صورت جدا از هم نوشته می شوند.
- برای نوشتن حروف از اعراب استفاده می شود که خواندن آن را آسان می کند.
- تمامی حروف به همان صورت نوشتاری خوانده می شوند که یکی از ویژگی های متمایز این الفبای ابداعی است.
این مطلب هم برای مطالعه شما مفید خواهد بود : تاریخچه خوشنویسی
سخن آخر
تحول در ساختار پیدایش خط در ایران و جهان با شمار خط های مختلف همراه است. برخی به اشتباه تصور می کنند که تاریخچه خط در ایران برگرفته از خط و الفبای عربی است در حالی که پیشینه خط در ایران خود دارای سیر تحولی وسیع و تدریجی است. در این پست خط و قلم چهار خط در ایران پیش از اسلام را با هم مرور کردیم و در پست های آینده به بررسی خط تحریری و تاریخچه پیدایش آن در ایران می پردازیم. شما نیز می توانید اطلاعات و منابع معتبر خود در مورد تاریخچه خط در ایران و جهان را در بخش نظرات سایت ما به اشتراک بگذارید و نقشی در آگاهی علاقمندان به خط و خوشنویسی داشته باشید.
