خوشنویسی هم جز هنرهایی است که اصول و قوائد خاص خود را دارد و در اغلب خطوط رایج خوشنویسی به ویژه خطوط شش گانه و خط نستعلیق این قواعد به کار می رود. این اصول که بیشتر از هزار سال دوام دارد و تا به امروز هم ارزش و اعتبار خود را حفظ کرده، توسط ابن مقله بیضاوی شیرازی که وزیر ایرانی عباسیان بود و برادرش ابوعبدالله حسن تنظیم شد. برای آن که «آشنایی با اصول دوازده گانه خوشنویسی» را به درستی فرا گیرید، در این مقاله از وبسایت «خط و قلم» با ما همراه باشید.

نحوه نوشتن حروف

اصول دوازده گانه خوشنویسی اصولی هستند که از حدود هزار سال پیش تا به امروز مورد استفاده قرار می گیرند و قواعد کلی خطوط اسلامی به خصوص خطوط ششگانه و خط نستعلیق را تشکیل داده اند. همان طور که در بالا هم اشاره کردیم، ابن مقله با تصحیح و دسته بندی خطوطی که بین خوشنویسان آن زمان رواج داشت و همین طور نوشتن قوانین مختلف و قانون مند کردن آن ها، این اصول را ایجاد کرد. لازم به ذکر است که ابن مقله قواعد خوشویسی را در رساله خط و قلم بیان کرده و آن ها را به دو دسته تقسیم می کند: اول «حسن تشکیل» که قواعد «اصول» و «نسبت» از آن پدید می آید و دوم «حسن وضع» که در قواعد «ترکیب» و «کرسی» از آن استفاده می شود. در ادامه این اصول دوارده گانه را به شما معرفی می کنیم تا بتوانید به راحتی آن ها را به کار گیرید.

  • قوَت: استفاده صحیح و به کار بردن جزئی از دم قلم بر سطح کاغذ یا تمام نیروی خود در وسط و انتهای مدها و وسط دایره ها و سریال «ف» و «ق» و «و» و …
  • ضعف: به کار بردن جزئی از دم قلم و نیش آن در ابتدا و وسط بیشتر حروف و در انتهای آن که موجب نازکی می شود.
  • سطح: حرکت راستی که با قلم در خط به وجود می آید که شامل خطوط افقی، عمودی و مایل می شود. چون این حالت در انتهای مدهای کامل اصلی و برخی مدهای زاید و عارضی بیشتر پدیدار می شود، سطح را بیشتر مخصوص این نوع حرکات افقی می دانند.
  • دور: به معنای گردش حروف که در دایره های معکوس و مستقیم و در سر «ف»، «ق» و «و» و همانند آن به وجود می آید و دقیقا حالتی بر خلاف سطح است. در به وجود آوردن دور قلم بر حسب استادی و هنر خوشنویسی به نرمی و به راحتی به گردش در می آید.

 

نحوه نوشتن حروف با قلم

  • صعود: صعود حقیقی به معنای راست بالا بردن الف های آخر، لام وسط و کاف آخر در کلمات است. صعود مجازی نیز بالا بردن انتهای دوایر حروف است هنگامی که قلم به حالت دور در گردش درمی آید.
  • نزول: نزول حقیقی در الف و لام و کاف مفرد و لام و کاف اول و دنباله میم معنا پیدا می کند. نزول مجازی نیز در ابتدای دایره ها و آغاز بعضی از مدها و سرکش کاف گاف و امثال آن است. یادتان باشد که در صعود و نزول حقیقی باید حروف مشابه به موازات هم نوشته شود تا زیبایی بیشتری داشته باشد.
  • سواد و بیاض: رعایت و سنجش سیاهی خط و به وجود آمدن آن سفیدی ای است که در حلقه های بعضی از حروف مانند صاد، ضاد، طا، ظا، فا، قاف، عین، جیم، ها و… پدید می آید.
  • ارسال: آزاد و رها کردن قلم است در نوشتن بعضی حروف مثل را، میم و واو مسطح، تا و نون دراز، برخی از حروف شکسته و مانند آن. خطاط معروف سلطان علی مشهدی بر این عقیده بود که ارسال در خط نستعلیق مصداق ندارد.
  • قاعده نسبت یا تناسب: یعنی حروف هم جنس و هم شکل اعم از مفرد یا مرکب در همه موارد به یک اندازه و برابر باشند.
  • قاعده ترکیب: در آمیختن هماهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله ها و سطور با یکدیگر؛ به نحوی که همه آن ها از حسن ترکیب برخوردار باشند. رعایت این اصل را در ترکیب حروف و کلمات «ترکیب جزئی» و در جمله ها و مصراع ها و سطرها «ترکیب کلی» می گویند. به وجود آوردن این نظم و ترتیب و اعتدال و خوش ترکیبی باید در حرف و کلمه، جمله و سطر، صفحات، فواصل و سواد و بیاض، سنجش قلم یا زمینه خط، حسن مجاورت، رعایت کشیدگی ها، کرسی، حرکات و ضوابط، تزئینات، نقطه گذاری و… مصداق پیدا کند و سرتاسر خط منظره ای زییا و هماهنگ به دست آورد. مدها و کشیدگی ها که یکی از اجزای قاعده ترکیب و از زیبایی های خط است، دستخط را بسیار روان و به دور از خشکی می آفریند و به آن تنوع و زیبایی می بخشد. طبق آن چه توضیح دادیم، قاعده ترکیب در خوشنویسی اهمیت بسیار زیادی دارد و در عین حال کاری دقیق و اصولی است به خصوص در مواردی مانند کتیبه نویسی و گنجاندن جمله ها در سطحی محدود و معین که نیازمند ذوق و حوصله بسیار است.

 

خوشنویسی با قلم

  • قاعده کرسی: یعنی در نوشتن سطر یا شعر حروف و کلمات، با توجه به خطی مستقیم و افقی که خطاط در نظر دارد، حروف طوری نوشته شود که به طور قرینه و معادل یکدیگر باشند. در واقع این قرینه سازی مکمل قاعده ترکیب است. لازم به ذکر است که تعداد خط کرسی نسبت به حروف پنج است.
  • صفا و شان: این دو اصطلاح صفت خطی است که به مرحله کمال رسیده ست. در واقع خطی است که با توجه به استعداد و قریحه خطاط و بر اثر رعایت قواعد، اصول، نسبت ها، ترکیب و بسیاری از چیزهای دیگر درجه ممتاز را احراز کرده است.

مطالب اخیر :

آشنایی با رشته دانشگاهی خوشنویسی

با مهم ترین اصطلاحات و ابزار خوشنویسی آشنا شوید

خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی

2.5/5 - (6 امتیاز)