تعریف خط تحریری به معانی خوش خطی و داشتن خطی زیبا در نگارش عمومی باز می گردد. همچنین در نگارش خط تحریری از ابزاری مانند مداد و خودکار استفاده می شود. با این توصیف میتوان خط تحریری را به دو دسته خط تحریری شکسته و نستعلیق دسته بندی کرد. این بخشی از اطلاعاتی است که از ماهیت خط تحریری در دسترس است اما به راستی پیشینه و تاریخچه خط تحریری از چه زمانی در ایران ایجاد شد؟ اولین خط زیبانویسی عمومی در ایران چه نام دارد؟
تاریخچه خط تحریری در ایران با چه خطی آغاز می شود؟
بر اساس اطلاعات تاریخی موجود آخرین خط ایرانی که پیش از ظهور اسلام در ایران رواج داشت، خط پهلوی است. این خط تا زمان پادشاهی ساسانیان خط رسمی کشور بود و در ضرب سکه ها نیز استفاده می شد. ولی با نابودی سلسله ساسانی و حمله اعراب به ایران که در تاریخ با عنوان خلافت راشدین از آن نام می برند کم کم جای خود را به خط عربی داد. با تصرف ایران توسط اعراب، خط کوفی که به نوعی از نوادگان خط آرامی است و محل پیدایش آن مربوط به شهر کوفه است وارد ایران شد. خط کوفی در آن زمان برای کتابت قرآن استفاده می شد ولی به جهت ترویج دین و آشنایی مردمان شرق و غرب با اسلام این خط دارای مشتقات بسیاری نظیر کوفی بنایی (معقلی)، کوفی تزئینی و.. است.
خط کوفی اعراب و حرکت برای خواندن درست کلمات نداشت و چون برای کتابت قرآن به خطی با ویژگی خوانایی در آواها و حروف نقطه دار نیاز بود به مرور خط نسخ برای برطرف کردن این مشکلات اختراع شد. پس از آن خط نسخ برای نوشتن قرآن استفاده شد و خط کوفی برای نوشتن برخی کتیبه ها و لوح های تزیینی و نه استفاده عمومی باقی ماند.
پیدایش الفبای فارسی و اولین خط تحریری ایرانی
از آنجایی که خط نسخ از ویژگی نسبت و وضوح کلمات برخوردار بود علاوه بر کاربرد زیبانویسی به خوانایی نوشته کمک می کرد در نتیجه به زودی در سرزمین های عربی و کشورهای اطراف رواج یافت. ایرانیان که در خواندن خط عربی کوفی با مشکل مواجه بوده و از سمتی برای نگارش به خط عربی از طرف حاکمان وقت تحت فشار بودند با کمک خوشنویسان ایرانی و توجه به پیشینه خط پارسی میانه (پهلوی و اوستایی) سعی کردند تا خطی ساده تر و البته اختصاصی را تولید کنند.
خط و الفبای فارسی امروز برگرفته از خط عبری – آرامی و بر پایه حروف ابجد است که البته تعدادی حروف بیشتر از خط عربی مرسوم دارد. خواجه ابولمال خوشنویسی بود که سه حرف «پ، ژ و گ» را به الفبای فارسی اضافه کرد و بعد از مدتی حرف «گ » نیز جزیی به خط فارسی پیوست.
از سوی دیگر خط نسخ عربی به مرور اشکال مختلفی به خود گرفت تا جایی که به همراه ثلث، ریحان، رقاع، توقیع و محقق به عنوان خطوط خوشنویسی شناخته شد. البته هر یک از این خطوط دارای کاربردهای گوناگونی بودند. به عنوان مثال خط ریحان دارای ظرافت بیشتری نسبت به محقق بود و برای نگارش عمومی کاربرد داشت یا توقیع برای امضا کردن نامه ها، فرمان و دستورات دولتی استفاده می شد و غیره.
برای پاسخ به سوال سرنوشت تاریخچه خط تحریری در ایران چیست؟! می توان گفت که: تاریخچه خط تحریری با خط تعلیق آغاز می شود. خط نستعلیق اولین خط خوشنویسی ایرانی و برگرفته از توقیع و رقاع است. با این وجود هر سه این شیوه های نگارش از ریشه خط نسخ هستند. کاتبان دربار از تعلیق برای نوشتن دستورات و حکم ها استفاده می کردند و احتمالا این خط به دلیل نیازمندی کاتبان برای تندنویسی در سده هفتم ابداع شد. خط تعلیق اولین خط تحریری و خوشنویسی کاملا ایرانی است که در سال های بعد زمینه پیدایش نستعلیق و نستعلیق شکسته را پدید آورد.
تاریخچه خط تحریری در ایران با خط تعلیق شروع می شود. همانطور که در تصویر مشاهده می شود خط تعلیق از شکل دوار و متصل حروف برای نگارش بهره می برد و اندازه حروف در آن ثابت نیست.
سخن آخر
در هر بحران تاریخی که در وسعت کشوری تغییرات ایجاد کند، فاکتورهایی مانند هویت ملی و فرهنگ کشورها نیز خواسته یا ناخواسته دچار تغییراتی می شوند. اما ایران را میتوان از معدود کشورهای آسیایی دانست که حتی با وجود حکمرانانی بیگانه فرهنگ و زبان خود را حفظ کرده وحتی با استفاده ابزاری از خطی جدید به توسعه و ارتقای جهان بینی خود پرداخته است.
سیر تحول خط در ایران به یکی دو مورد تغییر ختم نمی شود. در پست قبلی خط و قلم درباره تاریخچه خط در ایران پیش از اسلام صحبت کردیم و چهار خط میخی، آرامی، پهلوی و اوستایی که دو به دو مربوط به دوره های تاریخی پارسی باستان و میانه هستند را معرفی کردیم. در این پست به صورت ویژه نحوه پیدایش و تاریخچه خط تحریری ایران را مرور کردیم. شما نیز اگر به خط و خوشنویسی ایرانی علاقه مندید مجموعه این دو پست اخیر به شما کمک می کند تا اطلاعات خود را در مورد تاریخ پیدایش خط تحریری و هنر اصیل و زیبای خوشنویسی ارتقا دهید.
همچنین می توانید نظرات و پیشنهادات ارزشمند خود را در زمینه خط فارسی، تاریخچه خط تحریری و تحول آن با ما به اشتراک بگذارید.
