خوشنویسی یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که در دوره های تاریخی مختلف، بسیار مورد توجه علاقمندان بوده است. هنرمندان ایرانی و بسیاری از سرزمین های اسلامی، همواره خوشنویسی را ارج نهاده و برای آن ارزش قائل بودند.
همین امر سبب شد تا خطوط مختلفی بسته به اقتضای زمان شکل بگیرد که هر کدام از آن ها زیبایی های خاص خود را دارند.

خط کوفی

خط کوفی مربوط به شهر کوفه است. با این وجود به نظر می رسد که قبل از بنای شهر کوفه از این خط استفاده می شده ولی در کوفه رواج پیدا کرده است. از ویژگی های خط کوفی می توان به خط های صاف و زاویه دار اشاره کرد که بیشتر با حرکت های عمودی و افقی بلند و ادامه دار همراه است.

با وجود آن که در نسخه های جدیدتر این خط نقطه دیده می شود، ولی به طور کلی می توان گفت که کوفی، خطی بدون نقطه است. با ابتکار ابوالاسود دوئلی نقطه های درشت و دایره ای که با رنگ های سبز و قرمز کتابت می شد، در خط کوفی به وجود آمد. این نقطه ها به این شکل بوده است که یک نقطه در بالا به جای فتحه، یک نقطه در زیر حرف به جای کسره، یه نقطه جلوی حرف به جای ضمه و دو نقطه روی یکدیگر به جای تنوین به کار می رفته است.

خط نسخ

از جمله خوشنویسانی که در تلاش بود تا از دشواری های خط کوفی بکاهد، باید به ابن مقله اشاره کرد. به همین دلیل تغییراتی را در خط کوفی به وجود آورد و مدار خط را بر دایره و سطح گذاشت و با ابداع خط نسخ، قرآنی را به این روش کتابت کرد. با این حال بسیاری از افراد معتقد هستند خط نسخ برای رفع کم و کاستی و تکمیل خط کوفی ساخته و پرداخته شد و یا این که ابن مقله این خط را به کمال رساند و مبدع آن نبوده است.

از جمله بانیان خط نسخ نیز می توان احمد تبریزی را نام برد که شیوه خاصی از نسخ نویسی را به وجود آورد. با تمام این اوصاف قرن طلایی نسخ نویسی قرن هفتم هجری است که یاقوت مستعصمی این خط را به اوج هنری خود رساند.

خط ثلث

یکی دیگر از خطوط ایرانی اسلامی که در قرون گذشته بسیار مورد توجه خطاطان و خوشنویسان بوده، خط ثلث است. خط ثلث با الفبای کشیده و بلند و دایره های کم عمق، باز و درهم شناخته می شود. قطعا این تو در تو و درهم بودن دایره ها و سوار شدن حروف بر یکدیگر از خوانایی خط کم می کند، ولی زیبایی بصری آن چیزی نیست که به راحتی بتوان از آن گذشت.

خط ثلث شباهت های زیادی به خط محقق دارد؛ با این تفاوت که در خط محقق دور حروف بیشتر است. در خط ثلث کلمات و حروف بزرگ، اما جمع و جور تر از محقق است و حلقه ها و گره ها گاهی باز و گاهی بسته هستند. کتیبه ها نمونه بارزی از خط ثلث هستند. همچنین به سبب بار مذهبی این خط کتابت قرآن و دعا به وسیله آن انجام می شود.

خط محقق

از جمله دیگر خطوط زیبای ایرانی اسلامی خط محقق است که در آن اشکال حروف یک دست، یک نواخت و درشت اندامند. در خط محقق فاصله بین حروف منظم و بدون در هم رفتگی هستند و در برخی از موارد حروف قبلی، فضاساز حروف بعد خود هستند. دلیل نام گذاری این خط به محقق آن است که بدون مشکل و به آسانی خوانده می شود. لازم به ذکر است که خط ریحان مشتق گرفته از محقق است؛ با این تفاوت که با اندازه ای کوچک تر نوشته می شود و بسیاری از قرآن ها با آن کتابت شده است. ممکن است گاهی حالاتی از ثلث نیز در خط محقق دیده شود.

خط تعلیق

نخستین خط ایرانی ها در خوشنویسی که در قرن هفتم متولد شد، تعلیق یا ترسل است. عمر خط تعلیق در حدود صد سال بود و پس از آن کم کم از رده خارج شد. تعلیق ترکیبی از نسخ و رقاع و از همه مهم تر یکی از پایه های ابداع نستعلیق بوده است. خواجه تاج سلمانی از جمله کسانی است که خط تعلیق را منظم و قانونمند کرد. برای آن که بتوان با خط تعلیق آشنایی کامل پیدا کرد، باید به حرکات قلم دقت کنید.

از نشانه های خط تعلیق باید به حروف دایره ای، قابلیت ایجاد ترکیب بندی های نو و… اشاره کرد. اگر صبر و حوصله کمی دارید و حوصله دشواری ها خوشنویسی را هم ندارید، بهتر است نزدیک خط تعلیق نشوید!

خط نستعلیق

یکی از مهم ترین و زیباترین خط هایی که توسط ایرانیان خلق شد، خط نستعلیق است. نستعلیق به قدری زیباست که روح و فرهنگ ایرانی را به خوبی نشان می دهد. به سسب این همه زیبایی است که نستعلیق را عروس زیباروی خطوط اسلامی می نامند. نستعلیق از ترکیب دو خط نسخ و تعلیق به وجود آمد و توسط میرعلی تبریزی قانونمند شد.

با گذشت زمان نستعلیق آن قدر پیشرفت کرد و رشد یافت که قابلیت رقابت با خطوط زیبای گذشته را داشت و دارد. در قرن هشتم هجری باید از خط نستعلیق به عنوان متحول کننده ترین شیوه در خوشنویسی ایرانی نام برد. نستعلیق آن قدر زیبایی دارد که علاوه بر ایران در کشورهایی مانند افغانستان و آسیای میانه هم طرفداران زیادی دارد.