خوشنویسی با قلم از دیروز تا به امروز

در مشرق زمین و به ویژه در سرزمین های اسلامی و ایران، خوشنویسی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است.
خوشنویسی همواره برای مسلمانان اهمیتی خاص داشته‌است، زیرا در اصل آن را هنر تجسم کلام وحی می‌دانسته‌اند. آنان خط زیبا را نه فقط در رونویسی قرآن بلکه در اغلب هنرها به‌کار می‌بردند. خوشنویسی یا خطاطی در کلیه کشورهای اسلامی همواره به عنوان والاترین هنر مورد توجه بوده‌است. مردمان این سرزمین‌ها به‌ویژه ایرانیان در اوج قدرت و نهایت ظرافت در این هنر تجلی یافتند و خوشنویسی به مانند محوری در میان سایر هنرهای بصری ایفای نقش کرده‌است. خوشنویسی از قرون اولیه اسلامی تاکنون در کلیه کشورهای اسلامی و مناطق تحت نفوذ مسلمانان با حساسیت و قدرت تمام در اوج جریانات هنری بوده‌است، در حقیقت میتوان گفت تاریخچه خوشنویسی در ایران قرابت زیادی با خوشنویسی اسلامی دارد.
در این پست تحول خط و خوشنویسی و سیر و حرکت و پیشرفت این هنر دیرینه تا به امروز را باهم بررسی میکنیم.
توصیه میکنیم این مطلب را از دست ندهید.

اختراع خط بی تردید از بزرگترین و مهمترین اختراعاتی است که از آغاز پیدایش تاریخ بشر تاکنون به دست بشر صورت گرفته زیرا اگر خط به وجود نمی آمد و نگارش انجام نمی گرفت، میراث و آثار علمی پیشینیان حفظ نمی شد و افکار گذشتگان به آیندگان نمی رسید و تمدن بشر رو به کمال نمی رفت.
نگارش یا نگاشتن به معنای نقش کردن است و در گذشته مردمان برای نمودن افکار و رساندن مقاصد خود، به نقش خیال که همان نگارش می باشد می پرداختد.

خط سبب بقای آثار و علوم تمام علما و دانشمندان بزرگ ما مانند ابوعلی سینا و محمد زکریای رازی و ابوریحان بیرونی و فارابی و خیام و فی الجمله عموم بزرگان سلف گردیده و اگر خط نبود یک عمر مطالعه و فکر و وقت آنان تباه می گردید و از این رو هرگز جوامع بشری رو به تکامل نمی رفت و یا به این پایه از ترقی و تعالی نائل نمی گردید.
خط، زبان دست است و چنانکه بی زبان خیالات به عرصه شهود و بروز نمی آید، از دست نیز مطلبی بی قلم به معرض ظهور نمی رسد. همانطور که همیشه در تلاشیم تا به زیباترین و شیواترین شکل صحبت کنیم، باید در زیبایی و ظرافت و کمال خط هم تلاش کنیم چون ذات انسان زیبایی طلب است و به سمت زیبایی ها میرود.

سیر خط در ایران

باور اساطیری پیدایش خط در ایران به نقل از شاهنامه فردوسی از این قرار است که دیوان برای نجات از اسارت، این هنر را به تهمورث (چهارمین پادشاه سلسله پیشدادیان) آموختند. از این جمله شاهنامه میتوان به این نکته دوست داشتنی و جذاب رسید که خوشنویسی تا کجا در میان مردم جای خود را باز کرده بود که در افسانه ها هم به عنوان چاره راه و کلید حل مشکلات، از هنر و خوشنویسی بهره میبردند.
خط تعلیق را می‌توان نخستین خط ایرانی دانست. این خط از اوایل قرن هفتم پا به عرصه گذاشت و حدود یکصد سال دوام داشت. بنا بر یکی از گواه های مهم و قابل استناد تر، تعلیق از ترکیب خطوط نسخ و رقاع به وجود آمد و کسی که این خط را قانونمند کرد، خواجه تاج سلمانی بود؛ که بعدها به وسیله خواجه عبدالحی منشی استر آبادی بدان قواعد و اصول بیشتری بخشیده شد.

پس از خط تعلیق که نخستین خط شکل گرفته ایرانی بود. در قرن هشتم میرعلی تبریزی از ترکیب و ادغام دو خط نسخ و تعلیق خطی بنام نسخ-تعلیق به‌وجود آورد که نام آن در اثر استفاده زیاد و در طول زمان به نستعلیق تغییر پیدا کرد.
خط نستعلیق بسیار مورد توجه هنرمندان و مردم آن زمان قرار گرفت و تحولات عظیمی را در دنیای بی انتهای خوشنویسی پدید آورد. خط نستعلیق بحق از زیباترین و ظریفترین و همچنین مشکل ترین خطوط ایرانى است که به عنوان عروس خطوط ایرانى شناخته میشود.
بعدها میرعماد حسنی با نبوغ خود تغییراتی در خط نستعلیق به وجود آورد و مکتبی جدید بنا نهاد و این خط را به اوج زیبایی و ظرافت و کمال رساند. مکتبی که با گذشت نزدیک به ۴۰۰ سال هنوز هم مورد استفاده و الهام بخش خوشنویسان است. او پایه خط را به جایى نهاد که از زمان پیدایش خط نستعلیق تا کنون هیچ هنرمند خوشنویسی نتوانسته با او برابری کند.

خط داماد نزد اهل رشاد                           هست برتر بسی ز خط عماد
کاین به صورت اگر بود مطلوب                  آن بصیرت بود بسی محبوب
و این به صورت اگر دلی بر بود                  آن به معنی دلی بدل افزود
نزد آنکس که جان او زنده است                 کی رباینده چون فزاینده است
جان طلب کن که جسم چیزی نیست         روح بیفزا که تن پشیزی نیست
منگر زینت ظواهر آن                                بنگر رتبت مآثر آن
چون زیارت کنی خطش از جان                   قدس اله سره میخوان

با گذشت زمان و نیاز مردم و هنرمندان و حاکمان به سریع نوشتن و تند نویسی و راحت نویسی، در خط نستعلیق تغییراتی حاصل شد و به شکسته نستعلیق معروف شد.  به گفته تاریخ شناسان و اساتید خوشنویسی، بنیان گذار این خط، مرتضی قلی خان، حاکم هنرمند و هنردوست هرات بود و به‌ دست محمد شفیع هروی حسینی هراتی کامل‌تر شد و عبدالمجید طالقانی آن را به اوج خود رساند ولی از ذوق و خلاقیت و سلیقه هنرمندان ایرانی هم نمیتوان چشم پوشی کرد و هنرمندان ایرانی از جمله استاد سید علی‌اکبر گلستانه و میرزا غلامرضا اصفهانی و… در کاملتر شدن و ظرافت بیشتر این هنر بسیار تلاش کرده اند.
در دوران قاجار، نگاه پیشین به خط تغییر یافت و از یک سو با تأکید و توسعه سیاه مشق نویسی به سمت هنر ناب رفت و از دیگر سو با پدید آمدن روزنامه‌ها و چاپ سنگی  به هنرهای کاربردی نزدیک شد. در دوران پهلوی روند نیازهای مدرن تجاری و تبلیغی خط را از کنج کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی به بستر اجتماع کشاند و جریانات هنری مدرنی شیوه‌هایی چون نقاشی خط را به‌وجود آوردند که کماکان مورد توجه محافل هنری جهان است.

سیر تحول ابزار های خوشنویسی

در گذشته های دور که هنوز خبری از مرکب و قلم نبود، مردم نوشته های خود را روی سنگ ها هک میکردند، یادگار آن زمان کتیبه های سنگی بسیاری است که برجای مانده و در کتیبه های دوران هخامنشیان و تخت جمشید وموزه ها بسیار دیده ایم.
هک کردن نوشته ها روی سنگ کار بسیار سخت و طاقت فرسایی بود زیرا حجار باید ابتدا تخته سنگ را میتراشیدند تا صاف و مناسب نوشتن شود و سپس مطلب را روی آن حجاری میکردند، از این رو شد که به فکر ترسیم کردن افتادند و مرکب و رنگ را از عصاره برگ های درختان و بوته ها گرفتند. همه ما در فیلم های کلاسیک بسیار دیده ایم که ابزار اولیه نوشتن پرِ پرندگان بود. نوشتن با این ابزار هم سختی های خاص خود را داشت و همیشه در دسترس نبود و ضخامت و نوع آن را نیز نمیشد تغییر داد. این شد که چوب قلم جایگزین تیشه و پر پرندگان شد.
با اینکه بعد از قلم، مداد و خودکار و راپید و… نیز پدید آمدند با این وجود هنوز هم هنر خوشنویسی با قلم جایگاه خاص و ویژه خود را میان هنرمندان دارد و همچنان به چشم هنری ماندگار و اصیل شناخته میشود.

قدیمی ترین نوشته موجود

باستناد اقوال مورخان و محققان، قدیمی ترین نوشته الفبایی به دست آمده در دنیا به صورت خط میخی و زبان سومری است که مربوط به چهار هزار سال پیش از میلاد است. لیکن گروهی دیگر تقریباً آن را مربوط به پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح حدس زده اند. در سال ۱۹۵۲ برخی از الواح گچی از این نوشته ها از معبد سومری اینانا در شهر ارش Eresh که مربوط به (۳۵۰۰) سال قبل از میلاد می باشد به دست آمده است.

تحولات خوشنویسی

بی شک زیبایی و ظرافت خط در همه دوره های تاریخی بسیار مورد توجه هنرمندان بوده و هست و هنرمندان برای رسیدن به درجات زیبایی خط همواره در تلاش بوده اند، اما صنعت چاپ و گرافیک تاثیر شگرفی بر روند توسعه و تحولات خوشنویسی داشته است.
در قرن اخیر، خوشنویسی ایرانی مصرف و هدف اصلی خود یعنی کتابت را از دست داده است و خود را با نیاز های جامعه مدرن همگام ساخته است.
تحولات فرهنگی، هنری، سیاسی، اجتماعی، فناوری و… زمینه ساز نوآوری متفاوتی در خط شده اند.
هنر نقاشی خط نتیجه ی این تحولات است و از آمیخته شدن خوشنویسی و نقاشی پدید آمده است و به حق هنری است که نمیتوان از آن چشم برداشت و بسیار چشمگیر و جذاب است.
استفاده از خوشنویسی در ایجاد فونت های زیبا، کارهای گرافیکی، طراحی پوسترها و… نیز از دیگر زیبایی های همکاری هنر اصیل خوشنویسی و فناوری است.

سخن پایانی:

هنر خوشنویسی در جهان و به خصوص خوشنویسی ایرانی و اسلامی مسیر بسیار پر پیچ و خمی را طی کرده است تا به امروز رسیده و به شکل خوشنویسی امروزی در آمده است. در این مسیر هنرمندان بسیاری زندگی خود را وقف توسعه و پیشرفت و به کمال رسیدن این هنر کرده اند و باید به پاس این بزرگان و تلاش و کوشش آنها این هنر را بسیار بیش از پیش ارج بنهیم و ارج و منزلت بالایی برای این هنر اصیل قائل باشیم.