امروز 23 ژانویه، روز ملی دست خط در ایالت متحده امریکاست. روز ملی دست خط فرصتی برای تجلیل و بزرگداشت نسخه‌های خطی و ارزشمند است. اولین بار در سال 1977 این روز توسط انجمن تولیدکنندگان نوشت افزار در نظر گرفته شد. اما حتما از خودتان می‌پرسید چرا روز 23 ژانویه؟ بیست و سوم ژانویه سالروز تولد جان هانکوک است. هانکوک را به عنوان اولین و موثرترین فرد در امضا اعلامیه استقلال آمریکا می‌شناسند. هانکوک در آن زمان رئیس کنگره قاره بود و امضایش برای تایید نسخه نهایی سند استقلال در سال 1776 خدمت بزرگی به این کشور کرد. دست خط و امضای هانکوک، امریکا را از یک وابسته انگلیسی به یک کشور مستقل تبدیل نمود. به همین دلیل از سال1977 بیست و سومین روز از اولین ماه میلادی را به عنوان روز ملی دست خط نامگذاری کرده‌اند.
در این مطلب قصد داریم به مناسب روز ملی دست خط، نگاهی به تاریخچه خوشنویسی در ایران و جهان بیاندازیم. با ما همراه باشید.
آغاز تاریخچه خوشنویسی در ایران
تاریخچه خوشنویسی در ایران قرابت زیادی با خوشنویسی اسلامی دارد. خط پهلوی آخرین خط تحریری در ایران پیش از اسلام است که به صورت گسترده برای نگارش مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما با ظهور اسلام و تحولات کشوری خطوط رایج نیز دچار تغییر شدند. این تغییرات را شاید بتوان فرصتی طلایی برای شکوفایی بیشتر نامید. گسترش خطوط عربی در ایران نه تنها مانعی برای تاریخچه خوشنویسی در ایران محسوب نمی‌شود. بلکه باعث پیدایش میراث گرانبهای خوشنویسی بین کشورهایی با فرهنگ‌های مشترک اسلامی است. میراثی که از آن با نام خوشنویسی اسلامی نام برده می‌شود؛ شامل خوشنویسی عربی، عثمانی و فارسی است. درست است که تاریخچه خوشنویسی در ایران با خوشنویسی اسلامی پیوند دارد. ولی به مرور خوشنویسان ایرانی با توسعه خط‌های رایج توانستند سبک‌های خوشنویسی و خطوط منحصر به فرد فارسی و ایرانی را ابداع کنند. البته تاریخچه خوشنویسی در ایران تفاوت جزئی با خوشنویسی اسلامی دارد. به عنوان مثال؛ در خوشنویسی ایرانی بیشتر از خط برای نگارش اشعار، قطعات ظریف هنری و مکاتبات اداری استفاده می‌شد. در حالی که خوشنویسی اسلامی (عربی و عثمانی) بیشترین کاربردش در نگارش قران و سایر جنبه‌های دینی و قدسی است. همچنین اوج هنرنمایی آنها در خطوط ثلث و نسخ بود که برای کتابت قران و نگارش احادیث کاربرد داشت.
ایجاد الفبای فارسی با 32 حرف اولین قدم برای اغاز سلسله تغییرات تاریخچه خوشنویسی در ایران بود. پس از ظهور اسلام خط نسخ در ایران بسیار رواج داشت. اما در دوران حکومت ایلخانان و پس از آن تیموریان، هنر خوشنویسی در ایران اهمیت زیادی پیدا کرد. هر دو این حکومت‌ها تحت تاثیر نفوذ چین و خاندان مغول بودند. با وجود اینکه بنیانگذارانش خون‌ریز بودند اما به هنر و خوشنویسی علاقه زیادی داشتند. سده هفتم زمان پیدایش اولین خط تحریر ایرانی بود. این خط که تعلیق نام داشت ترکیبی از خطوط نسخ و رقاع بود و خواجه تاج سلمانی آن را قانونمند کرد. اما جزو خطوط نگارشی سخت به شمار می‌رفت و تنها کسانی که باسواد بودند و اطلاعات بالایی از خط و نگارش داشتند از آن استفاده می‌کردند. به همین خاطر دوامش حدود یکصد سال بود و بعد کم کم کاربرد خودش را از دست داد. میر علی تبریزی در سده هشتم هجری کسی است که خط نستعلیق (ترکیبی از نسخ و تعلیق) را در این دوران شکوفا و قانونمند کرد. تا جایی که توانست لقب «عروس خطوط اسلامی» را از آن خود کند و به یک رقیب جدی در برابر خطوط ششگانه قدیمی (محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع) تبدیل شود. پس از میر علی تبریزی افراد زیادی نظیر؛ فرزند میر علی، میرزا جعفر تبریزی، اظهر تبریزی، سلطانعلی مشهدی و میر علی هروی به گسترش و رونق خط نستعلیق کمک کردند. همینطور پس از گذشت یک سده، میر عماد حسنی در دوران حکومت شاه عباس صفوی برای شکوفایی و بهبود این خط زحمت بسیار کشید. تغییراتی که میر عماد حسنی در نستعلیق ایجاد کرده هنوز بعد از گذشت 400 سال الهام بخش خوشنویسان ایرانی است.
البته همزمان با میر عماد هنرمندان دیگری مانند علیرضا عباسی حضور داشتند که علاوه بر نستعلیق در ثلث استاد بودند. از مهم‌ترین آثار عباسی میتوان به کتیبه‌های مساجد و بناهای تاریخی اصفهان با خط ثلث اشاره کرد. خط نستعلیق و هنر خوشنویسی در سده‌های نهم تا یازدهم هجری بیشترین درخشش خود را تجربه کرده است. طوری که در میان کشورهای آسیای میانه، افغانستان و دربار گورکانیان هند هم مورد توجه قرار داشت. تاریخچه خوشنویسی در ایران، اواسط سده یازدهم با خطی جدید و ایرانی به نام نستعلیق شکسته همراه بود. افراد زیادی برای پدید آمدن این خط نو تلاش کردند که مرتضی قلی خان شاملو (حاکم هرات) یکی از موثرترین آنها است. خط شکسته نستعلیق به دست محمد شفیع هروی حسینی هراتی کامل‌تر شد و عبدالمجید طالقانی با وضع قواعدی جدید به رشد آن کمک کرد. سرانجام درویش عبدالمجید، خط شکسته نستعلیق را به جایگاهی رساند که میر عماد در نستعلیق رسانده بود. همینطور سید علی‌اکبر گلستانه و میرزا غلامرضا اصفهانی از دیگر شکسته‌نویسان بزرگی هستند که در ترویج این خط نقش داشتند.
تحول خوشنویسی ایرانی و ظهور پدیده چاپ
در زمان قاجار؛ بخاطر گسستگی ارتباط خوشنویسان با استادهای قدیمی خط ایرانی (مانند نستعلیق نویسان) و همینطور ظهور پدیده چاپ سنگی؛ تاریخچه خوشنویسی در ایران با تغییراتی همراه شد. کم کم نگارش خط از یک تمرین ساده به یک دغدغه هنری تبدیل شد که از آن برای انتقال ادبی مفاهیم همراه با ایجاد زیبایی بصری استفاده می‌کردند. حاصل تلاش هنرمندانی چون میرزا غلام رضا اصفهانی و میرحسین خوشنویس همان هنر ناب خوشنویسی است که تا امروز تداوم داشته است. تاریخچه خوشنویسی در ایران با روی کار آمدن صنعت چاپ کاربرد اصلی خود برای کتابت را از دست داد. همینطور تحولات فرهنگی، هنری، سیاسی و اجتماعی در ایران و همگامی با فناوری فرصتی را پدید آورد تا خوشنویسی، کاربردی متناسب با نیازهای جامعه مدرن کسب کند. انتشار روزنامه‌ها در زمان قاجار دیگر نیازی به خوشنویسی برای کتابت و نوشتن اثار مکتوب نداشت. به همین خاطر تکنیک‌های شخصی و شیوه‌های خلاقانه در خط فرصتی برای رشد پیدا کردند. یکی از این روش‌های جدید مربوط به محمد رضا کلهر است. او با نوشتن در روزنامه‌هایی مثل شرف و شرافت و انتشار کتاب‌های فیض‌الدموع و سفرنامه‌های ناصرالدین شاه قاجار به خراسان شکل جدیدی از خوشنویسی را ایجاد کرد. در این شیوه حروف چاق و کشیده‌ها کوتاه نوشته می‌شدند که برای استفاده در چاپ سنگی همراه با مرکب غلیظ مناسب بودند. در آن زمان چنین نمونه‌هایی، یکی از بهترین منابع تمرین برای مشتاقان خوشنویسی به شمار می‌رفتند. پس از کلهر، عماد الکتاب سیفی قزوینی این رویکرد سیاه مشق‌ها را ادامه داد و بدین ترتیب خوشنویسی نستعلیق را به دوران معاصر تاریخچه خوشنویسی در ایران متصل کردند.
پیچ و خم‌های تاریخچه خوشنویسی در جهان
رومیان باستان با قرض گرفتن جنبه‌هایی از الفبای اتروسک، الفبای رومی را ایجاد کردند که در سیستم نوشتاری برای انجام معاملات و مکاتبات از ان استفاده می‌شد. تا قرن پنجم بعد از میلاد مسیح، این سیستم نوشتاری شامل نسخه‌های اولیه حروف کوچک و گاهی مانند خط شکسته مدرن بود. پس از اینکه امپراطوری روم سقوط کرد، خوشنویسی هم تبدیل به یک رشته تخصصی شد که عمدتا در فضای رهبانی کاربرد داشت. از این رو اطاق‌های کتابت قرون وسطی، متون کلاسیک و مسیحی را در سرتاسر اروپا می‌نوشتند. البته سبک‌های نوشتاری در هر منطقه متفارت بودند. به همین خاطر در اواخر قرن هشتم شارلمانی (شارل اول) به یک راهب انگلیسی دستور داد که استانداردهایی برای این کار معرفی کند. تحت تاثیر حروف رومی، خط کارولنژی برای خوانایی حداکثری طراحی شد. این خط دارای حروف کوچک، فاصله بین کلمات و نقطه‌گذاری بود. از انجایی که قیمت پوست و تقاضا برای کتاب در اواخر قرون وسطی افزایش پیدا کرده بود؛ سبک نوشتاری جمع و جورتری برای زبان‌های اروپایی توسعه یافت. همچنین یوهانس گوتنبرگ از خط گوتیک برای نشریات چاپی خود در اواسط قرن پانزده استفاده می‌کرد. اومانیست‌های ایتالیایی هم خیلی زود با بازگشت به یک سبک نوشتاری کارولنژی جدید به این مساله واکنش نشان دادند. آنها یک سبک شکسته از روی کارولنژی اختراع کردند که به آن ایتالیک (ایتالیایی) می‌گفتند. در آن زمان دست خط خوب و زیبا بعنوان نماد شخصیت و منزلت اجتماعی شناخته می‌شد و تا قبل از دهه‌های 1700، مدارس خوشنویسی گروه زیادی از کاتب‌های نسخ خطی را آموزش دادند. در اوایل تاسیس ایالات متحده، خطاطان حرفه‌ای مسئول کپی کردن اسناد رسمی مثل اعلامیه استقلال و قانون اساسی آمریکا بودند. همینطور در میان تازه کارها، نوع امضا با حرفه‌ها و طبقات اجتماعی مختلف مربوط دانسته می‌شد. حتی از زنان و مردان انتظار می‌رفت که سبک خاص نوشتن خود را با توجه جنسیت‌شان انتخاب کنند. در اواسط دهه 1800، یک کتابدار و طرفدار لغو برده‌داری با نام پلات راجرز اسپنسر سعی کرد با تدوین یک سیستم نوشتاری شکسته (به نام روش اسپنسری)، خوشنویسی آمریکایی را مردمی کند. این خط زیبا و موج‌دار بود (همانطور که در آرم کوکاکولا این سیستم را می‌بینید). به همین خاطر مدارس و بیزنس‌ها خیلی سریع آن را پذیرفتند. با ورود به قرن جدید، آستین نورمن پالمر روشی را معرفی کرد که جایگزین روش اسپنسری در کلاس‌های درس آمریکایی شد. بنابراین دانش آموزان یاد گرفتند که حروف حلقوی را بین خطوط افقی تخته سیاه بکشند. خط قبلی آن یعنی دو نیلیان (در دهه 1970) طراحی شده بود که تغییر و انتقال از چاپ به نوشتار شکسته را تسهیل کند. البته سبک نوشتاری دیگری هم که توسط چارلز زانر و المر بلوزر برای بچه‌های ابتدایی طراحی شده بود درکتاب‌های درسی قرن بیستم دیده می‌شد.
چطور فناوری باعث افول خوشنویسی در امریکا شد؟
تا قبل از دهه 1980، اکثر کودکان آمریکایی آموزش رسمی اندکی در این خصوص دریافت می‌کردند. اما زمانی که ماشین‌های تحریر (تایپ) و پردازنده کلمات وارد دنیای کسب و کار شدند، مدارس کلاس‌های خوشنویسی را حذف کردند. (این درحالی است که خیلی از کشورهای اروپایی حتی تا همین امروز هم کلاس‌های رسمی خوشنویسی را برای دانش آموزان فراهم می‌کنند). در دوران معاصر مطالعات خوشنویسی بصورت کامل از برنامه درسی آمریکا حذف نشده است. اما امروزه، دانش آموزان وقت بیشتری برای تسلط بر تایپ کردن و مهارت‌های رایانه‌ای می‌گذارند. به همین دلیل زمان اندکی را به خط شکسته استاندارد و زیبا والدین و اجدادشان اختصاص می‌دهند. تاثیر بیرونی این موضوع به حدی است که در سال 1995 روزنامه ستردی ایوینیگ پست، آمریکا را «ملت بدخط» نامید. همینطور مطالعات نیز نشان می‌دهد که با گذشت زمان، جایگاه خوشنویسی و خط زیبا تا حد زیادی در این کشور تنزل پیدا کرده است.
حرف آخر در روز ملی دست خط!
روز ملی دست خط فرصت خوبی است که به دست خط‌های منحصر به فرد خودمان ببالیم. همینطور به پاس مسیرهای پر پیچ و خمی که تاریخچه خوشنویسی ایران و جهان طی کرده است؛ این روز را جشن بگیریم. می‌پرسید چطور میتوانیم این روز را جشن بگیریم؟ ساده است، از پای کامپیوتر بلند شوید؛ یک مداد یا خودکار بردارید و شروع به نوشتن کنید.
