امضا و مهر در تاریخ ایران و پادشاهان

مهرشناسی و شناخت امضای پادشاهان یکی از موضوعاتی است که کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. در کتابخانه ها و موزه ها، اسناد قدیمی نگهداری می شود که نقش مهرهای ایران در گذشته در آنها به چشم می خورد. در برخی از موزه ها و وزارت خانه امور خارجه اروپا نیز اسنادی که دارای نقش مهر و امضای پادشاهان ایرانی است، نگهداری می شود.

ایران در قرن چهارم یکی از کشورهای پیشرو در زمینه هنر خوشنویسی و کنده کاری بوده است. به همین دلیل بیشترین آثاری که در موزه ها دیده می شود، از این دوره می باشد مانند مهرهای شخصی، مهرهای افراد خاص و مهرهای حکومتی که در زیر هر یک را شرح می دهیم.

مهرهای افراد خاص

این نوع مهرها بیشتر برای انجام امور کشورداری استفاده می شود. مهرهای قرن چهارم به صورت یک مهر با پایه نقره ای بود که درون پارچه های گلدوزی شده نگهداری می شدند. برای زیبا سازی مهر نیز رشته هایی از ابریشم یا طلا و نقره نیز به آنها آویزان می شد.

در گذشته در سرزمین های شرقی امضا وجود نداشت. به همین دلیل برای تایید نامه و اسناد حکومتی از مهر استفاده می شد. افراد با مقام های حکومتی بالاتر، چندین مهر داشتند که یکی از آنها برای امور رسمی کشور کاربرد داشت. این مهر به صورت بیضی و یا چهارگوش بود و بر روی آن نام صاحب مهر حک می شد. البته مهر دیگری نیز برای انجام معاملات و قراردادها استفاده می کردند. سرانجام یک مهر سوم نیز برای این گروه کاربرد داشت که تنها نام دارنده بر روی مهر حک می شد و کاربرد شخصی داشت.

مهر پادشاهی

پادشاه به دلیل قرار گرفتن در راس امور حکومتی کشور، 5 مهر داشت. یکی از تاریخ نویسان به نام شاردن بر این نظر است که این مهرها هر کدام نقش متفاوتی داشتند. همچنین اندازه مهرها نیز با یکدیگر متفاوت بود. بزرگترین مهر، مهر همایونی نامیده می شود. مهرهای کوچکتر نیز، مهر حکم جهان مطاع بودند. در زمان شاه عباس صفوی نیز از این مهرها استفاده زیادی می شد. مهرهای پادشاهی در میان پادشاهان صفوی متداول بودند که با مرگ هر پادشاه، نام جانشین بر روی مهر حک می شد.

به طور کلی مهرهای پادشاهان ایرانی به صورت زیر بودند:

1- اولین مهر که مهر بزرگ گرد تاجدار بود و معمولا از جنس فیروزه ساخته می شد. این مهر برای امور دیوانی کشور از قبیل تایید معاهده‌ها و مکاتبات با خارجیان، اجازه‌نامه‌ها یا منشورها و مأموریت‌ها کاربرد داشت.

2-دومین مهر به صورت چهارگوش و اندازه آن از مهر اول کمی کوچکتر بود. این مهر نیز از جنس فیروزه بود و نقوش مهر با طرح های مذهبی و نام های امامان تزئین می شد. این مهر نیز کاربردهای خاصی داشت و اغلب برای امور خاص استفاده می شد.

3-سومین مهر به شکل مربع بود و اندازه آن از مهر دوم کوچکتر می شد. این مهر از جنس یاقوت بود و بر روی آن نام پادشاه با شأن و شوکت حک می شد.

4-مهر چهارم پادشاه ایرانی، به شکل بادامی و همراه با تاج و سرترنج بود. جنس این مهر از سنگ مهر زمرد بود و به منظور انجام کارهای مالی و ملکی و انتصاب در امور خاصه و ارتش کاربرد داشت.

5-آخرین مهر از سایر مهرها کوچکتر بود و اغلب کاربرد نظامی داشت.

در برخی از نامه های به جا مانده از سلطان سلیمان صفوی، جای مهر او بر روی نامه های شاه برای پادشاه انگلستان دیده می شود. جالب اینجاست که اغلب پادشاهان همیشه نقش و نگاری تحت عنوان امضا در کنار مهر خود به جا می گذاشتند که اغلب این امضاها توسط خود اشخاص ابداع میشد و شاید کمتر به آن فکر میشد. یکی از این امضاهای باقی مانده از آن زمانها مربوط به ناصرالدین شاه قاجار می باشد که همانطور که در عکس دیده می شود در اضای وی چیزی حاکی از نام یا علامتی خاص دیده نمی شود.

اما با گذشت زمان، شاهان ایرانی بر روی امضای خود تمرکز بیشتری می کردند و معمولا امضای آنان نام یا علامتی را در بر میگرفت تا زمانی که پادشاهی به محمد رضا پهلوی رسید وی به نسبت شاهان گذشته امضای زیبایی داشت که دربرگیرنده نام وی بود. امروز که زمان پادشاهی به اتمام رسیده است نیز امضای هر شخص بیش از گذشته مورد توجه قرار میگیرد پس در طراحی امضای زیبا بیش از گذشته تمرکز داشته باشیم.