هنر تذهيب، هنر آراستن و زيبا سازي صفحات کتاب است که درسال هاي اخير مورد توجه بسياري از اهالي هنر و گردشگران و علاقه مندان قرار گرفته است.
تذهیب در معنای لغوی از «ذهب» گرفته شده است. ذهب به معنای طلاست و تذهیب به معنای طلاکاری و زر اندود کردن است.
رنگ طلایی در هنر تذهیب به عنوان رنگ درخشانی است که ارزش ویژه ای دارد و به همین دلیل تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند.
در این پست در مورد طلاکاری در تذهیب و رنگ های رایجی که برای رنگ آمیزی در تذهیب کاربرد دارد صحبت میکنیم.
با ما همراه باشید…
طلاکاری در تذهیب
تذهیب مجموعه ای از نقش های بدیع و زیبا است که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتاب های مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، جُنگ های هنری و قطعه های زیبای خط به کار می برند. استادان تذهیب این مجموعه های زیبا را در کتاب ها به کار می‌گیرند تا صفحه های ادبیات و اشعار و متون مذهبی را زیبایی دیداری ببخشند.
در تذهیب از گل ها و طرح های مختلفی برای تزیین صفحات و متون استفاده می شود مانند طرح های اسلیمی، ختایی، ترصیع، تاج، ترنج، گل و مرغ، سنجاق نشان، شرفه، شمسه، کتیبه، کمند، زرین گره و… که در پست های قبل به تفصیل در مورد هریک از این ها صحبت کرده ایم.
تذهيب به 2 نوع مختلف تقسيم مي شود : تذهيب شانه اي و تذهيب معرق
- تذهيب شانه اي بر روي کاغذ ابري انجام مي شود و ابداع کننده آن ابوطالب مدرس از هنرمندان دوره قاجار بوده است.
- تذهيب معرق بر روي کاغذ هاي ضخيم و مخصوصي انجام مي شد و ابداع آن به دوره صفويان بر مي گردد.
اگر دوست دارید اطلاعات بیشتر در مورد تذهیب بدانید این مطلب رو هم ببینید ( آشنایی با هنر تذهیب )
تذهیب، همچون نقاشی، دارای مکتب ها و دوره های خاصی است و می توان ساعت ها درباره مکاتب سلجوقی و بخارا و تیموری و صفوی و قاجار صحبت کرد اما به طور کلی می توان گفت تذهیب های دوره های مختلف، بیان کننده حالات و روحیات آن دوره ها هستند، برای مثال تذهیب سده چهارم ساده و بی پیرایه و سده های پنجم و ششم متین و منسجم هستند و تذهیب های به یادگار مانده از سده هشتم پر شکوه و نیرومند و در سده های نهم و دهم ظریف و تجملی هستند.
درابتدا تذهیب ها ساده و یکنواخت بودند ولی به مرور زمان تذهیب ها به سمت تجملی شدن و نقوش زیاد ولی ظریف پیش رفتند و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند.
اولين قدم برای شروع کار تذهیب، رسم کادر است، رسم کادر محدوده کار را تعيين مي نمايد. در مرحله بعد باید طرح اولیه ای که مد نظر داریم را روی کاغذ پوستی بکشیم، برای افزايش دقت و سرعت در کار مي توان يک چهارم طرح مورد نظر را طراحي و سپس با تا زدن کاغذ نقش طراحي شده را به 3 قسمت ديگر انتقال داد.
در این مرحله باید توجه داشته باشید که پس از انتقال طرح به تمام نقاط صفحه، طرح های مداد را از روی کاغذ پاک کنید زیرا آثار مداد بر صفحه مانع چسبيدن طلا بر سطح صفحه کارتان خواهد شد.
مرحله بعدی رنگ کردن کار با رنگ های مخصوص یا ورقه های طلا و نقره است، در گذشته ابتدا با استفاده از ضربه زدن بر قطعات طلا، ورق هاي طلا درست مي کردند و در مرحله بعد با وارد کردن ضربه به ورق هاي طلا آن را به ذرات طلا تبديل مي کردند و براي ايجاد خاصيت چسبندگي اين ذرات را با عسل، صمغ يا سيريش مخلوط کرده و در نهايت براي رنگ کردن قسمت هاي مورد نظر از آن استفاده مي کردند.
امروزه با پيشرفت تکنولوژي و توليد دفترچه هايي با ورق هاي طلا تنها مرحله حل کردن ذرات طلا در عسل، صمغ يا سيريش به وسيله دست انجام مي شود. نکته مهم در استفاده از اين رنگ هم زدن آن قبل از استفاده است زيرا با توجه به سنگين بودن وزن طلا و سرعت ته نشين شدن آن در در صورت هم نزدن رنگ از يک نواختي مورد نياز برخوردار نخواهد بود.
در مرحله بعد باید طرح هایی که تا به حال روی کاغذ پوستی کشیده ایم را روی مقوای اصلی انتقال دهیم. دراين مرحله ابتدا باید مقوا را مستحکم کنیم و زیرسازی انجام دهیم.
برای این کار با استفاده از خمير نشاسته منافذ موجود در بافت مقوا را از بين خواهيم برد و سپس قسمت هاي مورد نظر را که با طلا رنگ کرده ايم روي اين صفحه انتقال مي دهيم.
پس از انتقال طرح و قسمت هاي طلاکاري شده رو مقواي زير سازي شده نوبت به رنگ آميزي گل ها و ساير طرح هاي اطراف قسمت هاي طلا کاري شده مي رسد. براي اين کار استفاده از رنگ هايي که پوشش مناسبي دارند استفاده مي کنيم و بهتر است برای زیبایی و جذابیت بیشتر از رنگ های متنوع استفاده کنید و همچنین استفاده از سايه روشن و ترکيب رنگ هاي گرم و سرد جلوه بسيار زيبايي به کار خواهد داد.
توجه داشته باشید که در تذهیب نباید از طلا به صورت ضخیم استفاده کرد زیرا هم مقرون به صرفه نيست و همچنین اگر در پايان کار، براقیت مد نظرمان را نداشت می توانیم بعد از خشک شدن با سنگ عقيق بر روي آن بکشيم و به اصطلاح نقره کاري کنيم تا براق شود.
طلاکاری و رنگ ها در تذهیب
در تذهیب، رنگ ها معنایی متعالی می یابند. طلایی رنگ نور و نمادِ اشراقِ آگاهی بخش الهی است و در میان رنگ های تذهیب نخستین منزلت را دارد.
از طلا برای زیبا تر كردن و هماهنگی بیشتر بخشیدن به یك طرح تذهیب استفاده می شود. در قدیم، به ویژه در عهد سلجوقی، ورق طلا را بر روی كاغذ می چسباندند و سپس، طرح هایی را بر روی آن پیاده می كردند. این رویه ی كار، به خصوص در هنر كتاب آرایی مصریان، بسیار دیده شده است.
بعد ها، طلا را به وسیله ی سریشم و یا عسل حل می كردند و سپس آن را می شستند، پاك می كردند و بعد از زدن بر روی كاغذ مورد نظر، آن را مهره می زدند و براق می كردند كه به آن پخته می گفتند و یا آن كه طلای حل شده را مهره نمی زدند و در نتیجه، رنگ طلایی مات به دست می آمد که به آن طلای خام می گویند و امروزه نیز این روش همچنان مرسوم است.
گاهی، طلا را با وسیله ای مانند سنجاق فشار می دادند تا فرورفتگی ایجاد شود كه به آن «سنجاق نشان» می گفتند و این روش بیشتر در دوره ی قاجار مرسوم بوده است.
اگر علاقمند به یادگیری خوشنویسی با خودکار هستید از دوره صفر تا صد خوشنویسی با خودکار دیدن کنید
در تذهیب از نقره نیز برای رنگین تر كردن و متفاوت ساختن رنگ های تذهیب استفاده می کنند. نقره را به مانند طلا می کوبند و بعد با سریشم و یا عسل حل می كردند و سپس با افزودن نقره به طلا، رنگ های متفاوت به دست می آید ولی امروزه، از دفترچه های طلا كه از اروپا وارد می شود استفاده می كنند.
طلا و نقره اصلی ترین فلزات به کار رفته در تذهیب هستند ولی برای دست یابی به رنگ های زیبا و دل نواز دیگر می توان از سایر فلزات نیز به تناسب استفاده کرد.
رنگ از جمله مبحث هاي مهم نقاشي و تذهيب است. در گذشته، نقاشان و مذهّبان رنگ هاي مورد نياز را خود با سختي فراوان، تهيه و آماده مي كردند. در مینیاتور و تذهیب باید از رنگ های جوهری و شفاف و قابل ترکیب با یکدیگر استفاده شود. معمولاً از رنگ هایی با ریشه گیاهی، معدنی و یا حیوانی استفاده می شود. از رنگ های شیمیایی با کیفیت بالا که بدین منظور تهیه شده نیز می توان استفاده کرد.
امروزه آبرنگ و گواش برای تذهیب مناسب هستند. همچنین از مرکب قهوه ای برای دورگیری اولیه و از مرکب مشکی برای قلم گیری نهایی استفاده می شود.
در بسیاری از آثار، قرارگیری 2 رنگ طلایی (زرد) و لاجوردی و سبز و قرمز (2 مکمل رنگی) در کنار هم، منجر به تضاد و تنوع و جذابیت بیشتر کار می شود و 3 رنگ اصلی چرخه رنگ، یعنی آبی و زرد و قرمز، نهایت تضاد رنگ را با هم دارند.
سخن آخر
با وجود اینکه تعداد تذهیب کاران محدود است، ولی همین تعداد کم با تسلط کافی و مهارت و خلاقیت توانسته اند با متحول ساختن و نوآوری های چشمگیری که از خود بروز داده اند، با تبلیغ فرهنگ اسلامی و قرآنی، کار های بسیار نفیس و بی نظیری ارائه دهند که در قرآن هایی که اخیراً چاپ می شود می توان آنها را دید.
