با این حال مطالعه نسخ خطی مربوط به روزگار قدیم هم می تواند برای ما لذت بخش باشد. «نسخه خطی چیست؟» عنوان مقاله امروز ما در وبسایت «خط و قلم» است که شما را با جزییات این مقوله بیشتر آشنا می کند. پس با ما همراه باشید.
تعریف نسخه خطی
نسخه خطی یا دست نویس در اصطلاح به کتاب های قدیمی گفته می شود که با دست نوشته شده و چاپی نیستند. همچنین در ادبیات کتابداری، دست نویس به نوشته هایی می گویند که تک نسخه بوده و توسط نویسنده تولید شده است. برای مثال متن اثری که نویسنده مهیا کرده تا به چاپخانه برساند که می تواند شامل همه متون ادبی، علمی و تاریخی و.. باشد.
دست نویس ها یا نسخه های خطی به سبب ارزش بالای پژوهشی و آرشیوی حائز اهمیت بسیار هستند. اما آن چه در ادبیات فارسی به آن نسخه خطی گفته می شود، کتاب هایی است که معمولا در دوران قبل از رواج صنعت چاپ در ایران و کشورهای اسلامی تولید می شد. لازم به ذکر است که تهیه ویرایش انتقادی، تصحیح و تولید فهرست آن ها یکی از مهم ترین پژوهش های ادبی در ایران و سایر کشورهای اسلامی بوده است.
تولید نسخه های خطی کهن
در اویل قرون وسطی دیرها و صومعه سراها مراکز اصلی تولید کتاب بودند. کشیشان و راهبان برای زنده نگه داشتن زبان لایتن و بقایای دانش کلاسیک، مسیحیت را ترویج می دادند. کاتبان در اتاق های نسخه نویسی آثار مذهبی و غیر مذهبی را نسخه نویسی می کردند. پس از چندی نسخه نویسی توسط راهبان افزایش پیدا کرد و کتاب های غیر دینی برای اشراف و پادشاهان و کتاب های دینی برای روحانیون نوشته می شد.
با ازبین رفتن انحصار کلیسا بر امر آموزش، تقاضا برای افزایش کتب غیر دینی زیاد شد و بسیاری از کاتبان غیر روحانی کارگاه هایی در نزدیکی دانشگاه ها و مراکز تجاری دایر کردند. پس از سال ها، افزایش برای کتب آموزشی بیشتر شد و راه های نو ابداعی برای تولید کتاب پید آمد که در نتیجه ازیاد تولید نسخه های خطی یکدست مطابق با متن اصلی بود.
در تمدن اسلامی هم نسخه نویسی در ابتدا فقط مخصوص قرآن بود و پس از چندی گسترش پیدا کرد. در زمان حکومت عباسی بود که مراکر نسخه برداری توسط صاحب منصبان و شاهزادگان ایجاد شد که افرادی تحت عنوان نسخه نویس و یا کتاب آرا در آن به کار مشغول بودند. زاویه ها و خانقاه های عارفان هم دارای کتابخانه هایی بودند که در آن جا به ایجاد نسخه خطی مشغول بودند.
دسته دیگر هم وراقان بودند که شامل بسیاری از فضلا و دانشمندان می شدند که نسخه های خطی به همت ایشان نوشته می شد. در پایان هم باید به خطاطان و خوشنویسان اشاره کنیم که نقش مهمی در ماندگاری نسخه های خطی داشتند. تبریز و هرات از جمله مهم ترین مراکز نسخه برداری ایران محسوب می شدند.
شکل های نسخه های خطی
اشکال مهم نسخه های خطی عبارتند از: طوماری، بیاض، مرقع و کتابی. طوماری قدیمی ترین نسخه خطی است که نمونه هایی از آن در کشور مصر به دست آمده و شامل اسناد دیوانی، وقف نامه ها و گونه هایی از نسخه های قرآنی اختصاص دارد. بیاض شامل اوراقی است که از طرف عرض صحافی و شیرازه بندی شده و از جانب طول باز و بسته شود.
از این قطع بیشتر برای نوشتن دعا، زیارت نامه، نکات ادبی، شعر و نثر استفاده می شود. مرقع ها هم از قطعه های خط و نقاشی تشکیل می شدند و وصالان و صحافان از پیوند قطعه ها با یکدیگر فراهم می آوردند. رایج ترین نوع نسخه های خطی هم کتابی است که منظور همان شکل امروزی کتاب است.
این مطلب را از دست ندهید : پزشکی و خط خوش و آثار آن بر بیماران
حفاظت و نگهداری نسخه های خطی
به سبب ارزش تاریخی نسخه های خطی و همچنین بی نظیر بودن آن ها، حفظ و نگهداری آن ها حائز اهمیت بسیار است. این کتاب ها در کتابخانه ها و در مجموعه هایی جداگانه نگهداری می شوند. نسخه های خطی قدیمی معمولا توسط آفت ها، حشرات موذی، تابش حرارت، رطوبت و… شکننده و فرسوده می شوند. حتی برخی از آن ها فروریخته و از بین می روند.
با تمام این اوصاف هر ورق از یک نسخه خطی گنجینه ارزشمند از هنر، فرهنگ و تاریخ هر سرزمین است. نکته ای که باید به آن توجه شود این است که مرمت درست، نگهداری و حفاظت اصولی از این نسخ، تهویه مطبوع و تنظیم میزان حرارت و رطوبت باعث کاهش روند فرسودگی نسخه های خطی می شود. همچنین تهیه ریز فیلم و دیجیتالی کردن آن ها برای نگهداری این آثار ارزشمند، ضروری است. با این کار میزان استفاده از اصل نسخه به کمترین میزان کاهش می یابد و در برخی موارد به صفر می رسد.
شیوه های شناسایی نسخه های خطی
هر نسخه خطی ویژگی های دوره خود را دارد و اگر با این ویژگی ها آشنایی داشته باشیم، به راحتی می توان نسخ خطی را از هم تمیز داد. در دوره معاصر برای شناسایی نسخه های خطی از دو شیوه شیمیایی و سنتی استفاده می کنند. در روش شیمیایی یا نسخه شنایی علمی، با مراجعه به ماشین و استفاده از فناوری می توان از چگونگی تهیه کاغذ، مرکب های الوان، تذهیب، مواد جلد و… اطلاعاتی را به دست آورد. در شیوه سنتی هم کارشناسان بر اساس دانش خود تاریخ کاغذ سازی، شیوه خط، چگونگی کاربرد رنگ ها در تذهیب و… را مشخص می کنند.
در پایان لازم به ذکر است که آن چه که در این مقاله به آن اشاره شد، مختصری بود از تاریخچه نسخه های خطی و شیوه ها آشنایی با آن ها. دنیای نسخ خطی بسیار پیچیده و هیجان انگیز است و برای آشنایی بیشتر و دقیق تر با آن ها نیاز است که تحقیقات مختلفی صورت گیرد.
مطالب اخیر :
تفاوت امضای دیجیتال و امضای الکترونیکی چیست؟
