خوشنویسی در ایران از جمله هنرهای اصیل و خاص می باشد که از قرون گذشته تا به امروز، علاقمندان زیادی را به سمت خود جذب کرده است. هنرمندانی که با دیدن آموزش های خوشنویسی به صورت دقیق و اصولی، آثاری را خلق کرده اند که گاها نمونه آن در هیچ کجا پیدا نمی شود.
با تمام این اوصاف هنر خوشنویسی و خطوط ایرانی – اسلامی در طی تمامی این سال ها با تغییر و تحولاتی همراه بوده است که سبب زیبایی بیشتر بصری و راحتی در نوشتن آن شده است. در این مقاله از وبسایت «خط و قلم» به «بررسی تحولات خوشنویسی در ایران» می پردازیم. با دنبال کردن این مطلب متوجه نکات جالب و تازه ای خواهید شد. پس با ما همراه باشید:
بر اساس نوشته هایی که از کتب قدیمی به دست آمده، اولین شخصی که خط نوشت «مرا مر ابن مره» از کشور عربستان بود. همچنین نخستین فردی که در ابتدای اسلام شروع به کتابت قرآن کرد، خالد ابن ابوهیاج نام داشت که قرآن را برای عمر ابن خطاب با زر نوشت. قدیمی ترین خط کوفی هم به اواخر قرن سوم هجری تعلق دارد و پس از چندی برای کتابت قرآن خط نسخ جای کوفی را گرفت. در یک قرن بعد هم خطوط زیبای دیگری توسط خوشنویسان ایرانی پدید آمد و بسیاری از خوشنویسان از آن ها استفاده می کردند.
خوشنویسی در ایران
پیدایش خطوط
خطی که در قرون اسلامی در ایران رواج داشته و به آن خوشنویسی می کردند و در حال حاضر هم خط رسمی محسوب می شود، از الفبا عربی نشات گرفته است. عرب ها در پیش از اسلام به سبب ارتباط با دیگر اقوام متمدن تر، با خط و زبان سریانی و نبطی آشنایی داشتند و از آن ها استفاده می کردند. سریانی و نبطی از خطوط سامی بود و عرب ها می توانستند به راحتی از آن تقلید کنند. با گذشت سال ها خط نبطی منشا خط نسخ شد و خط سریانی منشا خط کوفی. نسخ بیشتر برای نوشتن تحریرنامه ها و خط کوفی برای کتابت مصحف ها، کتیبه ها و سکه ها به کار می رفت.
تحولات خط
در پایان دوه اموی و ابتدای عباسی، خط عربی رواج پیدا کرد و کم کم در ایران، مصر و شمال آفریقا وسعت یافت و به تدریج از دو خطی که در بالا اشاره کردیم، خطوط دیگری هم پدید آمد. قبل از اسلام هم در ایران خطوطی مانند میخی، پهلوی و اوستایی رایج بود و حتی آثار به جا مانده از آن دوران نشان می دهد که ایرانیان در نوشتن خطوط، اصول مربوط به خود را داشتند. پس از آن که اسلام وارد ایران شد، خط و زبان قرآنی نیز گسترش پیدا کرد.
همچنین در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری، شخصی با نام ابن مقله بیضاوی شیرازی که وزیر مقتدر دوره عباسی هم بود، به همراه چند تن دیگر به سردرگمی در اقلام گوناگون خط پایان داد و با تکمیل چهارده نوع از خطوط و هندسی کردن ابعاد آن و بسیاری از کارهای دیگر، خوشنویسی را ضابطه مند کردند و پایه خطوط را بر سطح و دور نهادند. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می توانید به مقالات «نگاهی به تاریخچه خوشنویسی در ایران» مراجعه فرمایید.
اصطلاحات خط
خط نسخ از زمان ابن مقله به بعد شکل بهتری به خود گرفت. همچنین او قواعد خوشنویسی را به دو بخش حسن وضع و حسن تشکیل، تقسیم کرد. پس از ابن مقله خطاطان دیگری نیز کم کم این اصول و قواعد را گسترش دادند. قواعد ابن مقله عبارتند از: قاعده اصول، قاعده نسبت یا تناسب، قاعده ترکیب و قاعده کرسی. شاید جالب باشد که بدانید دو اصطلاح دیگر در خوشنویسی صفا و شان است که زمانی به کار می رود که خط به مرحله کمال رسیده باشد. صفا حالتی است که طبع را شاد و چشم را روشن می کند و شان هم حالتی از خط است که چون پدید آید، خطاط به نگریستن در آن مجذوب شود و احساس خستگی نکند.
ابن بواب از جمله کسانی بود که بعد از ابن مقله، قواعد دوازده گانه خط را به کار گرفت و اصولی دیگری را هم به آن اضافه کرد. همچنین دقت در انتخاب قلم و انتخاب مرکب مناسب هم از دیگر کارهای مثبت ابن بواب بود. پس از ابن بواب نیز خوشنویسی توسط دیگر خطاطان رونق گرفت و تغییراتی هم در آن صورت پذیرفت. تا این که شخصی به نام یاقوت مستعصمی ظهور کرد و در زیبا نوشتن خطوط ابتکاراتی را به خرج داد.
آغاز خط نستعلیق
خوشنویسان ایرانی به دنبال آن بودند تا خطی زیبا و وزین که روح لطیفی دارد را به کار گیرند؛ به همین خاطر تغییراتی را در خط تعلیق به وجود اوردند و ثمره آن نستعلیق شد. نستعلیق توسط ایرانی ها ابداع شد و در حال حاضر هم خط ملی محسوب می شود. مبدع خط نستعلیق میر علی تبریزی بود که قواعد پیچیده حاکم بر آن را نیز تدوین کرد.
در واقع زمان شاه طهماسب صفوی بود که نستعلیق به وجود آمد و خط منتخب نگارش دیوان های شعر، داستان های حماسی و بسیاری از کارهای دیگر شد. اگر به دنبال آن هستید تا زیباترین نسخه خطی نستعلیق را مشاهده کنید، شاه محمود نیشابوری یک قرآن را برای کتابخانه شاه طهماسب به خط نستعلیق کتابت کرده است که هم اکنون در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می شود. دوره سلطنت شاه عباس هم دوره طلایی خط نستعلیق محسوب می شود که بزرگانی همچون میر عماد حسینی در آن زمان زندگی می کردند.
در قرن نهم هجری سلطان علی مشهدی ظهور کرد که شهرتش عالم گیر شد. پس از او هم در قرن دهم بزرگانی مانند شاه محمود نیشابوری، سلطان محمد خندان، بابا شاه تربتی، شیخ مرشد الدین شیرازی، شاه محمدی مشهدی و بسیاری خوشنویسان دیگر در آسمان ایران شروع به درخشیدن کردند. میرعلی هروی استاد الاساتید خط هم در این دوران ظهور کرد که توانست قواعد خط را به نظم درآورد و بسیاری از کتب مشهور مانند هفت اورنگ، چهل حدیث، گلستان سعدی و… را کتابت کند.
سال های سال خط نستعلیق در ایران به زیباترین شکل ممکن کتابت می شد تا این که در قرن دوازدهم عبدالمجید استاد مسلم خط شکسته نستعلیق ظهور کرد. پس از او نیز بزرگانی مانند وصال شیرازی، عمادالکتاب، غلامرضا اصفهانی و… برای حفظ و گسترش این هنر ایرانی تلاش بسیار زیادی کردند.
آن چه که در این مقاله گفته شد، تنها قسمت کوچکی از تحولات خوشنویسی در ایران بود. در دوره معاصر هم بزرگانی مانند علی اکبر کاوه، حسن زرین خط، سید حسن و سید حسین میرخانی و… هم تلاش های بسیار زیادی برای حفظ فرهنگ و هنر این مملکت انجام دادند. اگر شما هم علاقمند به خط نستعلیق هستید، «خط و قلم» این فرصت را برای شما فراهم کرده تا به آسانی بتوانید در اعتلای فرهنگ و هنر این مملکت کوشا باشید.
برای گذراندان دوره های آموزشی ما هم میتوانید از صفحه آموزش خوشنویسی با خودکار دوره ویژه ما رو خریداری نمائید .
