اگر صنایع دستی ایران را به یک منظومه رنگین و زیبا تشبیه کنیم، قطعا خاتم کاری یکی از ستاره های پر فروغ و نورانی این کهکشان زیبا خواهد بود. از گذشته های دور تا به امروز شیراز را زادگاه خاتم کاری ایران می نامند و هم اکنون نیز اصفهان به عنوان پایگاه این هنر برجسته و اعلا شناخته می شود. در یک تعریف کلی می توان گفت که خاتم کاری عبارت است از چند ضلعی های منظم و رنگارنگ بر روی کار بر اساس ایجاد طرحی هندسی، موزاییکی و مثلثی که در مجموع با خلق یک اثر شکیل و چشم نواز به وجود می آید. در این مقاله از «خط و قلم» که تحت عنوان «آشنایی با هنر خاتم کاری» در اختیارتان قرار می گیرد، با ما همراه باشید تا شما را با این هنر اصیل ایرانی بیشتر آشنا کنیم.
خواستگاه خاتم کاری
در کنار هنرهای اصیل ایرانی از جمله خوشنویسی و خیلی از هنرهای دیگر ، خاتم کاری نیز یکی از هنرهای اصیل ایرانی و از زیباترین شاخه های صنایع دستی است که ساخت آن علاوه بر ذوق و نگاه هنری سازنده، نیازمند وقت، دقت و صبوری و شکیبایی بسیار زیاد می باشد. همان طور که در بالا هم اشاره کردیم و بیشتر کارشناسان هنری هم بر این موضوع اتفاق دارند، شیراز به عنوان خواستگاه هنر خاتم کاری شناخته می شود، ولی با توجه به علاقه و توجه بسیار زیاد شاهان دوران صفویه به این هنر ماندگار، اصفهان به قطب تولید و ترویج خاتم کاری و مهد صنایع دستی ایران تبدیل شد. البته هنوز هم بسیاری از افراد به این باور هستند که خاتم شهر شیراز دارای ظرافت ها و جذابیت های بسیار زیادی است و نمونه های آن در هیچ جای ایران پیدا نمی شود. به طور کلی می توان گفت که هنر خاتم کاری هم مانند دیگر هنرهای اصیل ایران، بسیار دقیق و پرکار است و سازنده آن باید دقت و ظرافت زیادی را به خرج دهد. در این هنر هر چه طرح ها ریزتر باشند، خاتم مرغوب تر و با ارزش تر است.
تعریف خاتم کاری در لغت نامه ها
در لغت نامه ارزشمند دهخدا، فردی که خاتم می سازد و یا به تعبیر دیگر همان خاتم کار این چنین تعریف شده است: «آن کسی را که پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند، خاتم ساز گویند.» در دایره المعارف فارسی هم درباره خاتم کاری و خاتم سازی آمده است: «هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزاییک همراه با مثلث های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هرچه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشند، خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.»
ویژگی های یک خاتم خوب
هنر خاتم کاری هم مانند دیگر های ایرانی، دارای ویژگی های منحصر به فردی است که توجه به آن ها می تواند به شما کمک کند تا اثری زیباتر و بهتر را خلق کنید. در ابتدا باید به صاف بودن سطح کار و خالی نبودن جاهای خاتم اشاره کنیم. پس از آن یک نواختی در رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم کمک می کند تا اثری بهتری را خلق نماییم. همچنین عدم تغییر در رنگ و شکل اثر هم باید مورد توجه قرار گیرد. در ضمن مشخص نبودن ترمیم کاری و بتانه کاری ها در سطح کار بر زیبایی آن می افزاید. قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار، زوایا و اضلاع می تواند به شما کمک کند تا اثر هنریتان چشم نواز شود.
در کنار همه این ها دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح، که تمامی ابعاد باید با هم همسان، قرینه و اندازه باشد نیز مورد توجه است. البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نمای زیبایی ندارد و همه چیز به راحتی از بین می رود. به همین خاطر است که معمولا می گویند یک هنرمند خاتم کار باید یک نجار متبحر هم باشد. یک خاتم کار خوب معمولا به این موضوع اهمیت می دهد که رنگ کاری و روکش دادن به محصول باید ماهرانه و بدون هیچ عیب و نقصی باشد و هر چه نقش ها و مثلث ها ریزتر باشند، کیفیت و ارزش کار هم بالا تر می رود.
مواد اولیه مورد نیاز در ساخت خاتم
اگر علاقمند هستید تا وارد رشته هنری خاتم کاری شوید، در ابتدا لازم است ابزار و وسایل اولیه مورد نیاز در ساخت خاتم را بشناسید. در این جا به طور مختصر شما را با آن ها آشنا می کنیم:
- دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی
- انواع چوب اعم از آبنوس، فوفل، گردو، عناب، نارنج، کبوده و…
- انواع استخوان که شامل استخوان و عاج فیل، استخوان شتر و استخوان اسب می باشد.
- مفتول های فلزی از جنس برنج، آلومینیوم و در برخی موارد نقره.
- صدف
- نخ پرک
- سر ابریشم
- لاک
- ابزارهای عمومی که شامل چکش، اره، اره فلکه، دریل، مته، دستگاه دینام و… می باشد.
- ابزارهای اصلی خاتم کاری نیز شامل: اره ها، انواع سوهان، انواع رنده، پرس، تیره دار، خط کش قفل، مقار، انواع تنگ، چسب های
مخصوص و… هستند.
نکته ای که باید به آن دقت کنید این است که کلیه محصولات خاتم کاری شده باید به دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگه داری شوند. همچنین بهتر است که از تمیز کردن آن ها با پارچه های مرطوب و جلاسنج های شیمیایی خودداری شود؛ چرا که ممکن است به اثر هنری آسیب وارد شود.
در پایان هم باید به این نکته اشاره کنیم که مهم ترین مرکز خاتم کاری جهان در دنیای امروز، ایران است. هر چند که در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و حتی فلسطین هم هنرمندان این رشته وجود دارند؛ اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود، نیست. به همین خاطر است که می گوییم این هنر ویژه ایران است و در نمایشگاه های مختلف جهانی و بین المللی، رتبه های اول و ممتاز در اختیار ایرانیان قرار دارد.
اگر تمایل دارید نمونه های زیاد از خاتم کاری رو ببینید و سفارش بدید پیشنهاد میکنم از سایت دیجی کالا مشاهده نمائید .
برای یرخی از هنرمندان حوزه خاتم کاری امضاهای مختلفی توسط ما طراحی شده که هم اکنون در آثارشان استفاده میکنند .
برای اطلاع از خدمات طراحی امضا از با ما در ارتباط باشید .
