هنر تذهيب، هنر آراستن وزيبا سازي صفحات کتاب است، تذهیب را می توان مجموعه ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای زیباتر کردن کتابهای مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار و قطعه های زیبای خط به کار می برند.در این پست وبلاگ شما را هرچه بیشتر با این هنر اصیل آشنا میکنیم، با ما باشید…
در فرهنگ فارسی تعریف دقیقی از تذهیب که ما را به اصل و منشاء این هنر برساند، وجود ندارد. تذهیب از کلمه «ذهب» به به معنای طلاست و تذهیب به معنای طلاکاری و زراندود کردن است. در اين هنر با استفاده از نقش ها و طرح هاي زيبا و رنگارنگ، اسليمي، ختايي و به ويژه با استفاده از رنگ طلا به زيبا سازي صفحات کتاب ها مي پردازند. هنر تذهيب يکي ازشاخه هاي هنر نگارگري ايراني است.
اساتید تذهیب این مجموعه‌های زیبا را در کتاب‌ها به کار می‌گیرند تا صفحه‌های زرین ادبیات جاودان و متون مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری ببخشند.
به طور دقیق نمی‌توانیم بگوییم منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است که این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری‌های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته‌است ولی جالب است بدانید که قدمت تذهیب به دوران پیش از اسلام برمیگردد و شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را هم‌زمان با نوشتن آن دانست.تذهیب در قرآن کریم ابتدا به منظور تعیین سر سوره‌ها و تقطيع آیات و جزء‌ها به کار گرفته شد و دارای طرح‌ها و نقوش ساده‌ی هندسی بود و همچنین در صفحات آغازین و پایانی قرآن‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
شکوفایی این هنر از قرون اولیه دوران اسلامی آغاز میشود درست به همان اندازه که به هنر خوشنویسی توجه می‌شد هنر تذهیب نیز مورد علاقه هنردوستان قرارمی گرفت تا جائی که در نقاط مختلف ایران به خصوص در خراسان، مرکزهایی برای تعلیم و پرورش علاقه‌مندان به این رشته هنری به وجود آمد و این مراکز باعث شدند که هنر تذهیب به عنوان یک رشته هنری مستقل شناخته شود و همچنین باعث گردید که هنر تذهیب جایگاهی خاص برای خود به وجود آورد.
در گذشته خطاطان، تذهیب آثارشان را خود انجام می دادند ولی به تدریج نقوش تذهیب جایگاه مستقل خود را به دست آورد و خطاطان و خوشنویسان خط خود را می نوشتند و آثار خود را برای مزین کردن به هنرمند تذهیب کار می دادند.
در سال‌های قبل از انقلاب به این هنر بها داده نمیشد و مردمِ زیادی این هر را نمیشناختند ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم و به خصوص جوانان هنردوست چند سالی است که به این هنر اهتمام میورزند و متوجه زمینه‌های خوشنویسی، نگارگری و تذهیب شده اند.
هنر تذهیب ایران در دنیا یگانه است. در اروپا از آذین و آرایش، تذهیب می گویند و تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می کنند؛ اما تذهیب اروپایی با تذهیب به شیوه ایرانی، به طور کلی، فرق دارد. آذینهای تذهیب اروپایی از ساقه ی درختی مانند مو و برگهای رنگین تشکیل شده است و در کنار آنها، گاهی پرندگان، حیوانها، صورتهای مختلف انسان و مناظر طبیعی را می توان دید.
در تذهیب از طرح های مختلفی استفاده میشود که از جمله مهمترین آنها میتوان به این نقوش اشاره کرد:
۱ –اسلیمی: کلیه این نقوش از خطوط منظم هندسی تشکیل شده است.
۲ – ختایی : نقوشی که از ساقه و برگ درختان و انواع گلها که با رنگهای خاص خود، نقاشی و تزئین شده اند.
۳ – تشعیر: ترکیبی از نقوش ختایی و اسلیمی که علاوه برآن از نقوش پرندگان و حیوانات و چهره انسان نیز استفاده شده است.
مکتب های تذهیب:
تذهیب، همچون نقاشی، دارای مکتبها و دوره های خاصی است؛ چنانکه می توان از مکاتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار و شعب مختلف هر مکتب سخن گفت.
در واقع، عامل این تفاوت و به وجود آمدن مکتب های مختلف، تفاوت در رنگها، روش قرار گرفتن نقشها در یک صفحه تذهیب و تنظیم نقشها است. برای نمونه، تذهیب در مکتب بخارا به آسانی از تذهیب در دیگر مکتبها بازشناخته می شود. چون، در مکتب بخارا از رنگهای زنگار، شنگرف، سورنج و سیاه استفاده می شده است؛ در صورتی که در مکتبهای دیگر، رنگها به این ترتیب کاربرد نداشته است.
تذهیبهای دوره های مختلف، بیان کننده حالات و روحیات آن دوره ها هستند: تذهیب سده چهارم ه.ق ساده و بی پیرایه، سده های پنجم و ششم متین و منسجم و سده هشتم پرشکوه ونیرومند و سده های نهم و دهم ظریف و تجملی هستند.
بررسی آثار تذهیب شده دردوره های گذشته، بر تاثیر فراوان هنر تذهیب ایران در دیگر کشورها چون هند، ترکیه عثمانی و کشورهای عربی حکایت دارد.
روش کلی کار در نگارگری شامل مراحل زیر است:
۱. طراحی: ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ پوستی یا کالک با مداد رسم میکنیم.
۲. طرح اندازی: کاغذ پوستی یا کالک را روی مقوا یا کاغذ مورد نظر با چسب کاغذی می‌چسبانیم و بعد به وسیله مهره که بهتر است از سنگ عقیق باشد روی طرح می‌کشیم تا طرح روی کاغذ اصلی منتقل شود.
روش کار و طرح زدن در تذهیب جزء اولیه های این هنر است و سرعت در کار لازمه این هنر!
داشتن دستی تند در طراحی و ادامه مراحل کار بسیار حائز اهمیت است که نه تنها در هنر تذهیب، بلکه در خوشنویسی هم به کمک شما می آید.
این مطلب را از دست ندهید:
برای تندنویسی کدام خط مناسب تر است
٣. قلم‌گیری قهوه ای: به وسیله قلم‌موی بسیار باریک که از موی گربه ساخته شده روی طرح مدادی را با خطوط بسیار ظریف و نازک می‌کشیم و بعد از اتمام کار تمام طرح اصلی را که با مداد است، با پاک‌کن پاک میکنیم.
۴. رنگ‌گذاری نگاره: مرحله بعدی مرحله رنگ آمیزی طرح است که روح و جلا به طرح تذهیبمان میدهد.
۵. قلم‌گیری سیاه: بعد از اتمام رنگ‌گذاری تمام طرح را با قلم‌موی نازک و مرکب اصفهان (نوعی مرکب دست‌ساز سنتی مخصوص) قلم‌گیری میکنیم یعنی دور تا دور طرح را که هر کدام رنگ شده است با قلم‌موی نازک و مرکب می‌کشیم.
۶. ساخت‌وساز: ساخت و ساز به معنای سایه و روشن کردن طرح است.
در این مرحله به وسیله آبرنگ، طرح پردازش میشود و با نوک قلم‌موی نازک روی طرح را با حالت نقطه نقطه بسیار ظریف و محو می‌کشیم و همان حالت سایه و روشن را ایجاد میکنیم. گفتنی است که این مرحله به صورت سليقه‌ای صورت می‌گیرد و ضروری نیست.
مراحل گفته شده، روش کار کلی در تذهیب است و کیفیت انجام هر مرحله است که از طرح های متوسط تا طرح های بینظیر و شاهکار را رقم میزند.
از این هنر می توان هم به طور مستقل و هم با مینیاتور و گل ومرغ و خطوط خوشنویسی استفاده کرد، علاوه بر آنکه این هنر را میتوان به طور مستقل در کاشی کاری، قلمزنی، منبت کاری و خاتم کاری نیز مشاهده کرد.
سخن آخر
با وجود اینکه تعداد تذهیب‌کاران محدود است، ولی همین تعداد کم با تسلط کافی و مهارت و خلاقیت توانسته‌اند با متحول ساختن و نوآوری‌های چشمگیری که از خود بروز داده‌اند، با در تبلیغ فرهنگ اسلامی و قرآنی، کارهای بسیار نفیس و بی‌نظیری ارائه دهند که در قرآن‌هایی که اخیراً چاپ می شود میتوان آنها را دید.
